وبینار «فلسفه سیاسی در اسلام» برگزار شد

به گزارش ایکنا؛ به نقل از سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، رایزنی فرهنگی ایران در آلمان به منظور تقویت تعامل بین دانشگاهیان آلمانی و ایرانی و آشنایی بیشتر آلمانی‌ها با فضای دانشگاهی ایران به خصوص در عرصه‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، با همکاری با دانشگاه تهران اقدام به برگزاری وبیناری با عنوان «فلسفه سیاسی در اسلام» کرد. در این وبینار اساتیدی از دانشگاه‌های آلمان و ایران درباره ابعاد فلسفه سیاسی در اسلام سخنرانی و با یکدیگر بحث و گفت‌و‌گو کردند.

محمود واعظی، استاد و پژوهشگر فلسفه اسلامی و رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی  دانشگاه تهران، «رویزا می»، محقق فلسفه از دانشگاه هومبولت برلین، رسول اکبری محقق و پژوهشگر پست دکترای علوم اسلامی در دانشگاه هومبولت آلمان و نادیا مفتونی پژوهشگر فلسفه در دانشگاه تهران از سخنرانان این وبینار بودند.

وجود یک فلسفه سیاسی منافاتی با دینی‌بودن آن فلسفه ندارد

در ابتدای وبینار دکتر رویزا می سخنرانی خود را با طرح سه سؤال اساسی در زمینه فلسفه سیاسی در اسلام آغاز کرد. او در ابتدا به این سؤال پرداخت که اساسا امکان وجود فلسفه سیاسی در اسلام هست یا خیر. او پاسخ داد که وجود یک فلسفه سیاسی منافاتی با دینی‌بودن آن فلسفه ندارد و چه بسا می‌تواند زمینه‌ساز بروز تفکراتی نوین در فلسفه سیاسی شود.

وی تأکید کرد مادامی که به لحاظ فلسفی و آزادانه به سیاست پرداخته می‌شود، این مسیر درستی برای یک فلسفه سیاسی است. او سپس به نمونه‌هایی از فلسفه سیاسی در اندیشه متفکران مسلمان چون ابن سینا و فارابی اشاره کرد و تبیین کرد که چگونه آنان در طراحی یک فلسفه سیاسی مستقل به نحو موفق عمل کرده‌اند.

آقای رویزا می از دانشگاه هموبولت آلمان سپس به سؤال دوم درباره رابطه فقه و شریعت با فلسفه سیاسی پرداخت. او اشاره کرد که جای سؤال بوده است که آیا فقه و شریعت مانع شکل‌گیری فلسفه سیاسی در اسلام هستند یا نه و آیا این به عنوان یک محدودیت برای فلسفه‌ورزی به حساب می‌آید یا خیر.

این محقق فلسفه با اشاره به سخنی از «اروین روزنتال» که به تقسیم سه‌گانه فلسفه سیاسی، (political philosophy) شریعت‌نامه نویسی و‌ اندرزنامه نویسی (یا آیینه شاهی) (mirrors for princes) قائل است، گفت که شاید فقه و شریعت بتواند خارج از فلسفه سیاسی مؤثر باشد؛ اما این موضوعی است که باید بیشتر بررسی شود.

در بخش آخر سخنانش او به این سؤال پاسخ داد که چگونه نظریه فلسفه سیاسی فارابی به عنوان نظریه مقبول در فلسفه اسلامی پذیرفته شده است. او توضیح داد که اصطلاح فلسفه سیاسی، اولین بار در جهان اسلام، توسط فارابی مورد استفاده قرار گرفته است.

از نظر فارابی دین و فلسفه بسیار به یکدیگر مربوط هستند، تنها از نقطه نظرهای مختلفی واقعیت‌ها را توصیف می‌کنند. همین درباره فلسفه سیاسی او نیز صادق است تا جایی که موضوع وحی و پیامبری نقش مهمی در اندیشه فارابی دارد.

نقش عقل در فلسفه سیاسی در اسلام

در بخش دوم وبینار محمود واعظی رئیس دانشکده اللهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران سخنان خود را با موضوع عقل و عقلانیت در نظر امام رضا(ع) آغاز کرد و به نقش عقل در فلسفه سیاسی در اسلام پرداخت.

واعظی در ابتدا به فلسفه به معنای کلمه اشاره کرد و معنای لغوی و کاربردی آن را توضیح داد. فلسفه به معنای دوست‌داشتن دانش و آگاهی علمی است که به نحو آزاد به تفکر می‌پردازد و بر عقلانیت بنا شده است. ایشان در ادامه توضیح داد که دو شیوه برای فلسفه ورزی وجود دارد، یکی جنبه عملی فلسفه که فلسفه نظری خوانده می‌شود و دیگری فلسفه عملی. نظری و عملی در فلسفه گاهی به عنوان تقسیم عقل و گاهی این تقسیم ناظر به حکمت به‌ کار گرفته می‌شود.

واعظی سپس به حکمت عملی و نظری از منظر اسلامی نگاه کرد و تقسیم فیلسوفان مسلمان را توضیح داد. او همچنین اشاره کرد که فلسفه سیاسی ذیل حکمت عملی جای می‌گیرد. مهم ترین نکته در این تقسیمات این است که در هر دو قسم عقل نقش کلیدی دارد. اگر مسئله ادراک‌شده مربوط به امور عملی باشد به این معنا که از اموری باشد که دانستن آن برای عمل کردن است، در این صورت به آن عقل عملی گویند یعنی قوه‌ای که کار آن درک اموری است که شایسته عمل کردن هستند. اما اگر مسئله ادراک شده از امور عملی نباشد مانند علم به خدا، در این صورت عقل را عقل نظری گویند.

وی در ادامه به عقل از نظر ائمه اطهار به ویژه در احادیث امام رضا(ع) پرداخت و به این حدیث اشاره کرد که قوام انسان به عقلش است و همچنین اینکه ارزشمندترین ثروت عقل و بزرگ‌ترین فقر حماقت است. واعظی توضیح داد که در نظر مکتب شیعی عقل بهترین دوست انسان و جهل بزرگ‌ترین دشمن انسان است و عقل به عنوان ویژگی خاص و فصل فلسفی به انسان داده شده است. او در ادامه به اهمیت عقل در سیاست و فلسفه سیاسی پرداخت و بحث را پایان داد.

تبیین الهیات سیاسی شیعه

رسول اکبری، پژوهشگر دانشگاه هومبولت آلمان به عنوان آخرین سخنران ارائه خود را با موضوع الهیات سیاسی شیعه و الگوی آن در جمهوری اسلامی آغاز کرد و با نگاهی نوین و معاصرگرایانه به الهیات سیاسی پرداخت و توضیح داد که چگونه متون دینی و روایات در شکل‌گیری الهیات سیاسی در اسلام و جمهوری اسلامی مؤثر بوده است.

وی همچنین به رویداد تاریخی خلافت در زمان پیامبر(ص) اشاره کرد و ایجاد چالش‌های سیاسی و ریشه‌های شکل‌گیری آن را برشمرد.

اکبری در ادامه درباره مفهوم امت و ریشه سیاسی آن توضیح داد و امت را به عنوان یک واژه سیاسی اسلامی با جامعه مقایسه و تأکید کرد که یکی از چالش‌های اساسی الهیات سیاسی اسلامی شیعی این مسئله بوده که چه کسی باید رهبری سیاسی امت اسلامی را برعهده داشته باشد. وی نظریه‌های گوناگون را در این باره بررسی کرد و توضیح داد که چگونه ایده ولایت مبتنی بر شریعت و فقه نظریه سیاسی اسلام را شکل داده است. او همچنین درباره نقش امامت و وحی و وجودشناسی انسانی در الهیات سیاسی اسلامی توضیح داد و بحث را به پایان برد.

در آخر جلسه، بحث و پرسش و پاسخ برای حاضران و سخنرانان صورت گرفت و به دلیل مشکل برقراری ارتباط، نادیا مفتونی نتوانست در وبینار حاضر شده و سخنرانی خود را ارائه کند.